T24 Dış Haberler
Bilim insanları, sperm ve yumurta kullanmadan, kök hücrelerden laboratuvar ortamında insan embriyosuna benzeyen yapılar üretmeye yönelik araştırmalar yürütüyor. Embriyo modelleri olarak adlandırılan bu yapılar, insan embriyosunun erken gelişim aşamalarını taklit ediyor ve araştırmacılara insan gelişimini ve kısırlığın nedenlerini incelemek için yeni bir yol sunuyor.
Ancak alanın yalnızca son 10–12 yılda kaydettiği hızlı ilerleme, etik ve hukuki düzenlemeler konusunda uluslararası bir tartışmayı beraberinde getiriyor. Uzmanlar, laboratuvar ortamında geliştirilen modeller ile gerçek insan embriyosu arasındaki sınırın zamanla bulanıklaşabileceği uyarısında bulunuyor.
Embriyo modelleri hızla gelişiyor
Mevcut araştırmalara göre hiçbir laboratuvar modeli, insan embriyosunu tamamen taklit etmiyor ve fetüse dönüşme potansiyeline sahip olduğu düşünülmüyor. Ancak son yıllarda geliştirilen modeller, amnion, yolk kesesi ve primitif çizgi gibi gerçek embriyoda bulunan kritik yapıları oluşturabiliyor. Fare hücreleriyle yapılan benzer çalışmalar, kalp ve beyin gelişiminin başladığı aşamalara kadar ilerledi.
Kaliforniya Üniversitesi Los Angeles’tan profesör Amander Clark, gelişimin hızına dikkat çekerek, “Bu kadar hızlı ilerlemesini kimse beklemiyordu. Alan inanılmaz şekilde dönüştü,” dedi.
Clark, bilimsel ilerlemenin etik, hukuki ve toplumsal değerlendirmelerle dengelenmesi gerektiğini vurguladı.
ISSCR küresel düzenleme hazırlığında
Clark’ın eş başkanlığını yürüttüğü Uluslararası Kök Hücre Araştırmaları Derneği (ISSCR), embriyo modellerine ilişkin uluslararası rehber ilkeleri güncelliyor. Çalışma grubu, tüm embriyo model araştırmalarının etik denetime tabi tutulmasını öneren taslağı Haziran ayında duyurdu.
Taslak iki kırmızı çizgi içeriyor:
Embriyo modellerinin insan veya hayvan rahmine transfer edilmesi kesin olarak yasak.
Yapay rahim kullanarak embriyo geliştirmeye (ektogenez) yönelik çalışmalar yapılmamalı.
Araştırmacılar, bu modellerin gerçek insan embriyolarından farklı olarak değerlendirilmesi gerektiğini savunuyor. Birçok ülkede insan embriyosu üzerinde 14 günden sonra çalışmak yasak, ancak embriyo modelleri bu kısıtlamalara tabi değil.
Ülkeler farklı yaklaşımlar benimsiyor
Avustralya, embriyo modellerini insan embriyolarıyla aynı düzenleme kapsamına aldı.
Hollanda, benzer bir düzenleme önerisini tartışıyor.
Birleşik Krallık ve Japonya, gönüllü etik kodlar yayınladı.
ABD’de bu alanda özel bir yasa yok; projeler kurumlar tarafından ayrı ayrı değerlendiriliyor.
Londra merkezli Nuffield Council on Bioethics, ISSCR kurallarının dünya genelinde “yüksek etkili rehber” haline geldiğini açıkladı.
Bilimsel kırılma noktası: Embriyo modelleri nerede durmalı?
Francis Crick Enstitüsü’nden araştırmacı Naomi Moris, modellerin gerçek embriyoya ne zaman eşdeğer kabul edilebileceğini anlamak için iki “Turing testi” önerdi:
Modellerin tutarlı ve doğal gelişime benzer ilerleme göstermesi.
Hayvan modellerinde, embriyo modelinin canlı ve verimli bireyler oluşturma potansiyelinin test edilmesi.
Çinli araştırmacılar 2023’te makak maymunu kök hücrelerinden oluşturulan modelleri taşıyıcı maymunlara implante etti ve erken gebelik belirtileri gözlendi, ancak gelişim sürdürülemedi.
Kullanım potansiyeli büyük, riskler de öyle
Destekleyen bilim insanlarına göre modeller: Gebelik kayıpları, kısırlık ve implantasyon bozuklukları üzerine araştırmalarda çığır açabilir, hamile kadınların klinik deneylerde dışlandığı ilaç güvenliği çalışmalarına çözüm sunabilir, organ gelişimi ve hücresel farklılaşma süreçlerini anlamayı kolaylaştırabilir.
Caltech’ten profesör Magdalena Zernicka-Goetz, 2023’te ekibinin 14 günlük insan embriyosu aşamasını taklit eden model geliştirdiğini duyurdu:
“Döllenmeden sonra çok daha fazla gebelik başarısızlıkla sonuçlanıyor. Bu kritik aşamayı anlamak için bu modellere ihtiyacımız var.”
